Türkiye’nin yeni illerinden olan Aksaray eski bir yerleşim alanıdır. İldeki ilginç yüzey şekilleri ve tarihsel yapı kalıntıları turizm açısından önem taşır. Yüzölçümü 7.997 km2 olan Aksaray ili kuzeyde Kırşehir, doğuda Nevşehir, güneydoğuda Niğde, güney ve batıda Konya, kuzeybatıda da Ankara illeriyle çevrilidir. Eskiden Niğde ilinin bir ilçesi olan Aksaray, 1989’da çıkarılan bir yasa uyarınca Ağaçören (aynı yasayla ilçe olmuştur), Güzelyurt (aynı yasayla ilçe olmuştur), Sarıyahşi (aynı yasayla ilçe olmuştur) ve Ortaköy ilçeleriyle bir araya getirilerek merkezi Aksaray kenti olmak üzere il yapılmıştır. 1990’da Eskil ve Gülağaç ilçeleri kurulunca, Aksaray iline bağlı ilçe sayısı Merkez ilçeyle birlikte yediye ulaşmıştır. Aksaray Türkiye’nin 68. ilidir.
DOĞAL YAPI
İl topraklarının büyük bölümü orta yükseklikteki dalgalı düzlüklerden oluşur, ilin kuzey kesiminde kuzeybatı-güneydoğu doğrultulu Kızılırmak masifi uzanır. Bu eski masif batıda aynı doğrultuda uzanan bir fay hattıyla sınırlanır. İlin kuzeydoğu kesimini, doruğu 2.137 m’ye erişen Ekecek (Ekicek) Dağı engebelendirir. İlin güneydoğu kesimindeki yanardağ kökenli alanın yüksekliği yer yer 3.000 m’yi aşar. Sönmüş birer yanardağ konisi görünümündeki Büyük Hasan Dağı (3.268 m) ile Küçük Hasan Dağı (3.069 m) Niğde il sınırında yer alır.
İlin güney kesimindeki fazla yüksek olmayan dalgalı düzlükler Obruk Platosu adıyla anılır. Bu plato ile Tuz Gölü’nün güney kıyılan arasında Aksaray Ovası uzanır. İl topraklarından kaynaklanan suların bir bölümü Kızılırmak aracılığıyla Karadeniz’e ulaşırken, bir bölümü de kapalı havza oluşturan Tuz Gölü’ne doğru akar. Ekecek Dağının kuzey ve doğu yamaçlarından doğan suları toplayan Höşür ve Köşkerliöz dereleri il sınırları dışında Kızılırmak’a katılır. Tuz Gölü’ne dökülen Peçeneközü Deresi ilin kuzey kesiminden kaynaklanır. Niğde ilindeki Melendiz Dağı’ndan kaynaklanan sulan toplayan Melendiz Suyu, Tuz Gölü’nü besleyen akarsulardan biridir. Bu akarsu bazı kaynaklarda Beyazsu ve Ulunmak adlarıyla geçer. Melendiz Suyu’nun Güzelyurt ilçesindeki volkanik arazi içinde akarken açtığı, yamaçları duvarı andıran Ihlara Vadisi, doğal yapısı ve tarihsel zenginlikleriyle turizm açısından büyük bir önem taşır. Aksaray ilinde birçok küçük obruk gölü vardır. Tuz Gölünün güney ve güneydoğu bölümü ile Hirfanlı Baraj Gölü’nün bir bölümü ve Mamasın (Mamasun) Baraj Gölü il sınırlan içindedir.
TARİH
Aşıklıhöyük ve Acemhöyük’te yapılan kazılarda ele geçen buluntular, yöredeki ilk yerleşmelerin Neolitik Çağ’ın (İÖ 8000-5500) başlarında kurulduğunu gösterir. İÖ 2. binyıl başlarında Acemhöyük yerleşmesi bir Asur ticaret kolonisiydi. İÖ 17. yüzyılda Hititlere bağlı olan yöre, İÖ 12. yüzyılda Tabal Krallığı’nın egemenliğine girdi.
Daha sonra Asur, Med ve Pers yönetiminde kaldı, İÖ 4. yüzyıl sonlarında Kapadokya Krallığı’na bağlandı. İS 17’de Roma egemenliğine girdi. Bizans döneminde Sasanilerin saldırısına uğradı. Bir süre Araplarla Bizanslılar arasında el değiştirdi, 1076’da Anadolu Selçuklularının yönetimine girdi. 13. yüzyıl ortalarında Moğollar tarafından yağmalanan Aksaray yöresi 1300’de oluşan şiddetli kuraklık ve çekirge istilasının yol açtığı kıtlıktan büyük zarar gördü. Daha sonra Karamanlıların eline geçen yöre 1398’de Osmanlılara bağlandıysa da, Ankara Savaşı’nı (1402) kazanan Timur tarafından gene Karamanlılara verildi. İstanbul’un fethinden sonra, 1466’da Osmanlı topraklarına katıldı. 16. ve 17. yüzyıllarda çıkan Celali Ayaklanmalarından zarar gördü. Halkının bir bölümü Rumlar ile Ermenilerden oluşan yöre, 1466’dan başlayarak Karaman Eyaleti’ne bağlı bir sancak olarak yönetildi; 1867de Karaman Eyaleti’nin yerine kurulan Konya vilayetinin Niğde sancağına bağlı bir kaza oldu. TBMM’nin kurulmasından sonra bağımsız bir sancak haline getirilen Aksaray, 1924’te bütün sancaklarla birlikte il yapıldı. 1933’te ilçe olarak Niğde iline bağlandı, 1989’da da yasal bir düzenlemeyle yeniden il yapıldı.
>İL MERKEZİ
Çok eski bir yerleşim olan Aksaray kentinin bulunduğu yerde ilkçağda Garsaura adlı küçük bir kasaba vardı. Önemli kervan yollarının kesiştiği bir noktada bulunan kasaba, son Kapadokya kralı Arkhelaos (hd İÖ 36-İS 14) tarafından yeniden inşa ettirildi; bu nedenle de daha sonra Arkhelais adıyla anıldı. İS 1. yüzyıl ortalarında bir Roma kolonisi, Bizans döneminde de piskoposluk merkezi oldu. Daha sonra çeşitli savaşlar nedeniyle yıkıntı haline geldi. Anadolu Selçukluları tarafından 12. yüzyılda onarıldı ve yeniden kuruldu. Kentin surla çevrilmesini sağlayan, medrese, cami, han, hamam, çarşı gibi yapılar kurduran II. Kılıç Arslan 1170’te burada beyaz mermerden bir de saray yaptırdı. Kent bundan sonra Aksaray adıyla anılmaya başladı. Aksaray’ı Osmanlı topraklarına katan İshak Paşa halkın bir bölümünü İstanbul’a gönderdi. Bu kişilerin İstanbul’da yerleştiği semte de Aksaray dendi.
İLÇELER
Ağaçören
Yüzölçümü 318 km2 olan Ağaçören ilçesi batıda Ankara ili, kuzeyde Sarıyahşi, doğu ve güneydoğuda Ortaköy ilçeleri, güneyde de Merkez ilçeyle çevrilidir.
Eskil
Yüzölçümü 1.601 km2 olan Eskil ilçesi doğuda Merkez ilçe, güney, batı ve kuzeyde de Konya iliyle çevrilidir. Eskiden Merkez ilçenin Sultanhanı bucağına bağlı dört köy 1990 tarihinde çıkarılan bir yasa uyarınca merkezi Eskil kenti olmak üzere bir araya getirilerek ilçe yapıldı.
Gülağaç
Gülağaç ilçesi doğuda Nevşehir, güneydoğu¬da Niğde illeri, güneyde Güzelyurt ilçesi, doğu ve kuzeyde de Merkez ilçeyle çevrilidir. Eskiden Merkez ilçeye bağlı olan 12 köy 1990’da çıkarılan yasa uyannca bir araya getirildi ve adı Gülağaç olarak değiştirilen kasaba (eskiden Ağaçlı) merkez olmak üzere ilçe yapıldı.
Güzelyurt
Güzelyurt ilçesi doğuda Niğde ili, güneyde gene Niğde ili ve Merkez ilçe, batıda gene Merkez ilçe, kuzeyde de Gülağaç ilçesiyle çevrilidir.
Ortaköy
Yüzölçümü 750 km2 olan Ortaköy ilçesi kuzeyde Kırşehir, doğuda Nevşehir illeri, güney ve güneybatıda Merkez ilçe, batıda Ağaçören, kuzeybatıda da Sanyahşi ilçeleriyle çevrilidir. İlçe topraklarının güney ve güneybatı kesimi dağlık bir alandan, kuzey ve kuzeydoğu kesimleri ise Kızılırmak Vadisi’ne doğru alçalan orta yükseklikteki düzlüklerden oluşur. Güney kesimini Ekecek (Ekicek) Dağı (2.137 m) engebelendirir. Bu toprakların sularını ilçe sınırları dışında Tuz Gölü’ne ulaşan Peçeneközü (Beçeneközü) Deresi’nin başlangıç kollan ile Kızılırmak’ın kollarından Höşür ve Köşközü dereleri gibi küçük akarsular toplar. Kızılırmak’a katılan bu dereler üzerinde Bozkır ve Kültepe baraj gölleri vardır. Büyük bölümü kırsal kesimde yaşayan ilçe halkı geçimini genellikle tarımdan sağlar. Yetiştirilen başlıca bitkisel ürünler buğday, arpa, şekerpancarı, patates, elma, üzüm ve soğandır. Az miktarda baklagiller, çavdar ve armut da yetiştirilir. Yaygın olarak koyun yetiştiriciliği yapılan ilçede halıcılık da önemli bir uğraştır. Eskiden Aksaray ilçesine bağlı bir bucak olarak yönetilen Ortaköy 1957’de ilçe yapıldı. İlçe merkezinin belediyesi de aym yıl kuruldu. Eskiden Niğde ilinin ilçesi olan Ortaköy, 1989’de çıkarılan bir yasayla il yapılan Aksaray’a bağlandı.
Sarıyahşi
Sarıyahşi ilçesi doğuda Kırşehir ili ve Ortaköy ilçesi, güneyde Ağaçören ilçesi, batı ve kuzeyde Ankara ili, kuzeydoğuda gene Kırşehir iliyle çevrilidir.
Ihlara Vadisi
İç Anadolu Bölgesi’nde doğal, tarihsel ve arkeolojik değerleriyle ünlü Ihlara Vadisi, Tuz Gölü’nün güneydoğusundadır. Melendiz Dağı’ndan kaynaklanan küçük akarsuların birleşmesiyle oluşan ve güneydoğu-kuzeybatı doğrultusunda akarak Tuz Gölü’ne ulaşan Melendiz Suyu vadisinin Selime ile Ihlara köyleri arasındaki kesimini kapsar. Aksaray ilinin Güzelyurt ilçesi sınırlan içinde kalır. Türkiye’nin en önemli turistik yörelerindendir. Ihlara Vadisi’ne Selime köyünden başlayan dar bir boğazla girilir. Bu kesimde Ihlara Suyu adıyla bilinen Melendiz Suyu, Ihlara ve Selime köyleri arasında 30’a yakın menderes çizerek dar tabanlı ve kenarlan duvan andıran, dik yamaçlı derin bir vadide akar. Bu iki köy arasındaki uzaklığın kuş uçuşu 8 km kadar olmasına karşın akarsuyun menderesler yaparak akması nedeniyle gerçek uzunluk 13 km’yi bulur. Vadinin kuzey girişi yakınındaki Selime köyü çevresinde tüflerden oluşmuş koniler ve peribacalan vardır. Selime’nin hemen güneydoğusunda yer alan Yaprakhisar köyü çevresinde de az sayıda koni ve peribacasına rastlanır. Bizans döneminde bu yörede yaşayanlar Ihlara Vadisi’nin dik yamaçlarındaki tüfleri oyarak pek çok manastır, kilise ve mağara konut yapmıştır. Selime ile Ihlara köyleri arasındaki, en eskisi 9. yüzyılda yapıldığı samlan kiliselerle manastırlann duvar ve tavanlan fresklerle süslenmiştir. Girişinde kötü ruhlara karşı uyanık kalmayı düşündüren madalyon içinde üç horoz figürü, kubbesinde ise Hz. İsa’nın doğumunun ve göğe çıkışının canlandınldığı freskler bulunan Ağaçaltı Kilisesi 9. yüzyılda yapılmıştır. Aynı dönemden kaldığı sanılan öteki yapılar geniş bir giriş mekânıyla bir şapelden oluşan Pürenliseki Kilisesi ve içinde bir duvarla aynlmış iki mezar odası bulunan Kokar Kilise’dir. Dış görünüşüyle öteki yapılardan aynlan Sümbüllü Kilise’nin 10. ve 11. yüzyıl yapısı olduğu sanılmaktadır. Kubbesi Hz. İsa’nın göğe çıkışının canlandınldığı fresklerle kaplı bu yapının iki katlı olması ve yakınında depo gibi kullanılmış oyuklann bulunması manastır olarak yapıldığı izlenimini vermektedir. 10. yüzyılda yapıldığı samlan Yılanlı Kilise, Sümbüllü Kilise’nin karşısındadır. Adını kötü ruhlu kadınlar ve onları cezalandıran yılanları gösteren fresklerinden alan bu kilisenin bir kadınlar manastın olduğu anlaşılmaktadır. Vadide tüflü araziye oyulmuş öteki önemli yapı kalıntıları Karagedik, Kırkdamaltı ve Eğritaş kiliseleriyle Direkli, Ala ve Kemerli kiliseleridir.
GÖRÜLMEYE DEĞER YERLER
Ağzıkara Han: Aksaray-Nevşehir yolu üzerinde; avlusunda köşk mescidi bulunan 13. yüzyıl yapısı.
Aksaray Ulucamisi: Aksaray kentinde; Karamanlı İbrahim Bey’in 15. yüzyılın ilk yarısında yaptırdığı cami.
Alay Han: Aksaray-Nevşehir yolu üzerinde; 12. yüzyıl yapısı.
Eğri Minare: Aksaray kentinde; silindirik gövdenin dışı mavi ve yeşil çinilerle kaplı; 13. yüzyıl yapısı.
Ihlara Vadisi: Aksaray kentine 34 km uzaklıkta; mağara konutlar, mağara kilise ve manastırlar; duvar gibi dik yamaçlı kanyonu andıran vadi tabanında Melendiz Suyu boyunca bahçeler; çeşitli turistik tesisler.
Sultan Han: Aksaray-Konya yolu üzerinde; tamamlanışı 1228/29; 4.800 m2’lik alanıyla Anadolu’daki Selçuklu kervansaraylarının en büyüğü.
Ziga Kaplıcası: Romatizmal ve başka ağrılı hastalıklarda etkili olduğuna inanılan 35°C-51°C arasındaki sıcaklıkta tuzlu ve bikarbonatlı madensuyu; konaklama ve hizmet tesisleri.
Zinciriye Medresesi: Aksaray kentinde; dört eyvanından güneydeki çini mozaik kaplı; 14. yüzyıl yapısı.
