Amber, genellikle parfüm yapımında kullanılan koku veren bir
bileşiktir. Amber, normalde koyu kahverengi veya siyah renktedir. Hava,
güneş ışığı veya deniz suyu ile temas ettikten sonra rengi giderek
açılır ve açık kahverengi, sarımttırak bir hâl alır. Renk açılırken bir
dizi kimyevî reaksiyon meydana gelir. Reaksiyonlar sırasında amber
içerisinde bulunan maddelerin en önemlisi olan ‘ambrein’ açığa
çıkartılır. Bu madde, amberin % 45-85 kadarını teşkil etmektedir.
Ambere has koku, bu maddenin yapı taşlarının dizilişindeki mu’cizevî
özelliklerden meydana getirilir. Amberin diğer kısımlarını, çeşitli yağ
molekülleri oluşturmaktadır.
Amber iki yolla elde edilir: Birincisi, kutuplara yakın bölgeler hariç
bütün okyanuslarda yaşayabilen ‘Physeter macrocephalus’ isimli dev
balinanın, denize attığı salgı muhteviyatındaki amberin denizden veya
yakalanan balinalardan toplanması yoluyla; ikincisi, doğrudan
lâboratuvarda sentetik olarak sentezlenerek veya amber kokusu taşıyan
bazı bitki özütleri, bir seri kimyevî işlemlerden geçirilerek. Balina
kaynaklı amberin azlığı sebebiyle, günümüzde tüketilen amberin çoğu,
sentetik ve yarı sentetik yollardan üretilmektedir.
Tabiî amberin sentez edildiği fabrika olan ‘Physeter macrocephalus’
isimli balina (kaşolot), Akdeniz’de zaman zaman görülmekle birlikte,
genellikle yarı açık ve sığ denizlere girmez. Bu balinalar; baş
bölgesindeki salgı bezleri, yağlı ve mumsu bir madde salgıladığından
‘ispermeset balinası’ olarak da bilinirler. Vücutlarının üçte biri
büyüklüğünde olan baş kısımları, bu mumun depolandığı bölgedir. Sadece
alt çenelerinde elliye yakın diş bulunmaktadır. Erkekleri 15-20 metre
uzunluğunda, 45-55 ton ağırlığında; dişileri, 11-13 metre uzunluğunda,
20 ton ağırlığındadır. Ortalama ömürleri yetmiş senedir. Günümüzde
sayılarının altı yüz bin civarında olduğu tahmin edilmektedir. Balina
avcıları 18. ve 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın ilk yarısında çok sayıda
balina avladıklarından Milletlerarası Balina Komisyonu, 1984 yılında
ticarî maksatlı balina avcılığını tamamen yasaklamıştır.
Bu balinayı diğer balına türlerinden farklı kılan önemli bir özellik,
sindirim sisteminden salgılanan salgıda, amber isimli kokulu kimyevî
bileşiğin bulunmasıdır. Bu güzel kokulu kimyevî bileşiğin, balinaya ne
tür bir fayda sağladığı henüz cevaplanamamıştır. Bazı araştırmacılar,
balinanın istemeden yuttuğu sert ve kesici maddelerin sindirim
sistemini tahriş etmesi neticesinde, amber salgılanmasının uyarıldığını
ileri sürmüşlerdir. Salgılanan amber, yirmi santimetreden daha küçük
yumrular şeklinde vücut dışına atılır. Bir balinanın yılda 300
kilograma kadar amber sentez edebilme kapasitesinde olduğu tahmin
edilmektedir. Ölü balinaların karnı açıldığında, ortalama 45 kilogram
amber elde edilebilir. Günümüzde balina avı yasaklandığından balinaları
öldürerek amber elde edilememektedir; ancak balinaların Bahama Adaları
çevresinde denize bıraktıkları amber, insanlar tarafından
toplanmaktadır.
Hz. Aişe (ra) annemiz, Efendimiz’in (sas) misk ve amber gibi renksiz
kokular süründüğünü bildirmiştir. Amber, Efendimiz’in (sas) de
kullandığı güzel bir koku olması sebebiyle Müslümanlar tarafından
sevilen ve kullanılan bir koku olmuştur.
Amber, genellikle parfüm yapımında kullanılmakla birlikte zaman zaman
geleneğe dayalı tıp uygulamalarında da kullanılmıştır. Folklorik tıp
uygulamalarında kullanılan maddelerden biri olan amber üzerinde de
çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Bu araştırmaların özet bilgisi
şöyledir:
Koku reseptörleri vasıtasıyla hissedilen amber, beyindeki hipofiz bezine tesir
ederek çeşitli hormonların salınışı ve dengesi üzerinde değişikliklere
vesile olabilir. Deney hayvanları üzerindeki bir çalışmada amberin
kanın pıhtılaşmasını engelleyici yönde tesirleri olduğu gözlenmiştir.
Başka bir çalışmada, deney hayvanlarının değişik organlarından alınan
düz kaslar -özellikle rahim düz kasları- üzerinde amberin kas gevşetici
tesiri olduğu tespit edilmiştir. Bu araştırma neticeleri, amberin bazı
hastalıkların tedavisine vesile olabileceği ümidini artırmaktadır.
Balinanın bağırsaklarında teşekkül eden ve bir sindirim artığı olan bumaddenin tabiî mi yoksa marazî mi olduğu henüz tespit edilememiştir.
Tarihte amber-i sâil (Liquidambar orientalis, sığla yağı) ve amber
çiçeği (Abelmoschus moscatus) yağı gibi güzel kokan çeşitli maddelere
de bu isim verildiği için, bilgiler zaman zaman birbirine karışmıştır.
Hattâ bazı ağaç reçinelerinin fosili olan kehribara da aynı isim
verildiğinden, birbirine karıştırmamak için ambere ‘gri amber’
kehribara da ‘sarı amber’ denmektedir.
Efendimiz’in de (sas) zaman zaman kullandığı kokulardan olan amber,
çeşitli boyutlarıyla araştırılması gereken kimyevî bir maddedir. Meselâ
koku olarak kullanıldığında, amberin psikolojik ve nörolojik
tesirlerinin neler olduğu henüz bilinmemektedir. Hakkında bilinenler bu
kadar az olunca, sağlık ve bilhassa aroma-terapi (kokuyla tedavi)
açısından bu madde üzerinde daha fazla araştırma yapılması
gerekmektedir.
