ABDURRAHMAN EL-HAZİNİ (1100-1160 tahm.) Hayatı Ve Hakkında HErşey

ABDURRAHMAN EL-HAZİNİ KİMDİR BIYOGRAFISİ

(1100-1160 tahm.)

Astronom ve fizikçi -Müslüman Bilim Adamları

Kaynaklarda zaman zaman İbn Heysem, Ebu Ca’fer el-Hazin ve Ebü’l Fazl el Hazimi ile karıştınlan Abdurrahazin el-Metvezi’nin Bizans asıllı kölesidir. Sahibinin Merv sarayında hazin (hazinedar) olmasından dolayı el-Hazini nisbesiyle tanınmıştır .

Efendisinin sağladığı imkanlarla, devrinde mümkün olabilen en iyi eği timi gördü, özellikle felsefe ve matematik tahsil ederek, bu konuda kendi sini mükemmel bir şekilde yetiştirdi. Daha sonra Melikşah’ın oğlu Sultan Sencer devrinde (1118-1157) bir ilim ve edebiyat merkezi haline gelen

Merv’de, sarayın desteğiyle çalışma ve araştırmalarını yürüttü.

Hazini’yi ilim dünyasına tanıtan ve astronomi ile ilgili en önemli ve en güvenilir bir eser olarak kabul edilen Zic’ini Sultan Sencer için hazırladı ve

Mizan’ül Hikme’den alınan bir kantarın örneği. Kantarın kolu üzerinde bir hesap cetveli bulunmaktadır. Bunun sağında çatal ve iki merkez vardır. Bunlardan biri altın, diğeri ise gümüş içindir. Bunun altında bir çengel bulunmaktadır. Tartıların altında yüzler, onlar, birler ve kesirlere ait olmak üzere büyük, orta ve küçük topIar vardır. Bunların altında, bazan topların hangi tartıya ait olduğuna dair yazılar bulunur. Kefenin sol yukarısında topların yerleştirilmesi için talimat vardır. Resimde kantarın parçaları görülmektedir.

yine onun hazinesinde kullanılmak üzere, kendisine her çağın ilmi alet yapıcıları arasında mümtaz bir mevki kazandırmış olan ”mizanü’l-hikme” adını verdiği bir hidrostatik terazi yaptı. Bu terazi sayesinde metallerin ve taşların saf olup olmadıkları, iki elementten meydana gelen alaşımlarda metallerin karışma oranları bulunabiliyordu. Bu terazi hassasiyet yönünden daha

önce yapılanlardan çok üstündü. Abdurrahman el-Hazini, aynı zamanda riyazet yolunu takip eden dindar bir kimseydi; bir derviş gibi giyinir , çok az yer ve evinde tek başına yaşardı. Bir defasında Sultan Sencer, 1000 dinar ihsanda bulunur. Fakat o cebinde 10 dinar olduğunu ve bunun da kendisine uzun süre yeteceğini söyleyerek bunu kabul etmez. Öğrencilerinden yalnız,Hasan es Semerkandi‘nin adı bilinmektedir.

Hayatı hakkında fazla bilgiye sahip olamadığımız Abdurrahman el Hazini’nin, yapmış olduğu çok önemli ve değerli çalışmalar yeterince incelenip araştırılmış değildir. Kendinden önceki araştırmacılara çok bağımlıdır

ve özellikle Biruni ve Asfizari’den alıntılar yapmıştır; ancak bu konularda olan derin bilgisi de inkar edilemez.

İLMi HİZMETLERİ

Ona göre ağırlık, cismin bünyesinde bulunan, bir kuvvet olup onun arzın merkezine doğru hareketine sebep olur ve özgül ağırlığına bağlıdır.

İslam dünyasında orjinal gözlemler yapmış, yirmi astronomdan biri olan

Hazini’nin Zic’i, Biruni ve Hayyam’inkilerden sonra kullanılmaya başlanmış, ondan sonra da Nasurittin et-Tusi, Kutbüttin eş-Şirazi, Kaşi ve Uluğ

Bey’in zic’leri kullanılmıştır. Cisimlerin düşmesindeki hızla, zaman ve mesafe arasındaki münasebetleri detaylı bir şekilde inceledi.

Biruni gibi, o da birçok sıvı ve madenlerin özgür ağırlıklarını tesbit etti.

Bunları gösteren cetveller düzenledi. Bunun için özel bir alet yaptı.

Mizan (terazi), kantar, ölçü aletleri ve kaldıraçlar hakkında ilmi açıklamalarda bulundu. Yazdığı kitabında bunlar, hakkında geniş bilgiler verdi.

Miza’üI-Hikme adlı eserinde fiziğin tarihini yazdı.

Dünyanın merkezine doğru yaklaştıkça suyun daha fazla yoğunluğa sahip olduğunu ileri sürdü. Bu konuda deneyler yaptı. Aynı, hipotezi Batılı

bilgin Roger Bacon (1214-1294) 100 sene sonra kadar genişletti.

Selçuk ülkesinin enlem ve boylamlarını hesapladı. Birçok yerlerin kıblesini tesbit etti.

Dirayetli bir tabiat bilgini ve fizikçi olan Hazini, mizan, kapan, mantar ,karastum denilen teraziler üzerinde uzun boylu çalışmalar yaptı. Teraziyi dahiyane bir ölçü haline getirdi ve ona el- Mizan’ül Cami adını verdi. Bu hususları içine alan kitabına da ”Kitabü Mizan’il Hikme” ismini koydu.

ESERLERİ:

1. Kitabü Mizan-l-Hikme, en önemli eseri olup, 1121’de hidrostatik te razisi münasebetiyle kaleme alınmiştır. Terazinin yapımı, kullanımı, teorik

esası ve onunla ilgili diğer konuları ihtiva eder. Dört Arapça yazma nüsha-

sı bulunmuş ve 1940’ta Haydarabad’da basılmıştır. Eser, daha önce İngiliz-

ce’ye tercüme edilmiş (1859) ve ayrıca muhtasar bir Farsça tercümesi Ter-

ceme-i MizanüI-Hikme adıyla Tahran’da yayınlanmıştır.

Eser, sekiz kitaptan meydana gelmektedir. Birinci kitap, hidrostatik terazinin geometri ve fizikle ilgili ilkelerini, ikinci kitap, ağırlıkların dengesi ve teraziler hakkındaki genel bilgileri, üçüncü kitap, metallerle değerli taşların ve diğer cisimlerin özgül ağırlıklarının nasıl bulunacağını, dördüncü

kitap, yukarıdaki konularda Arkhimides, Menelaus, Ebu Bekir er-Razi ve

Hayyam tarafından ortaya konulan gelişmeleri, beşinci ve altıncı kitaplar, terazinin parçalarını, yedinci ve sekizinci kitaplar ise, hidrostatik teraziler üzerinde yapılan değişiklikleri, diğer özel teraziler ile ilgili bilgileri ve birçok tablo ve diyagramı ihtiva etmektedir.

Bu eser, ortaçağda yazılan en ünlü mekanik kitaplarından biridir; ancak terazi ve baskül yapımcılan, terazi kullanan tüccarlarve kontrol memurları için bir el kitabı olmaktan öte gidememiştir. çünkü onu takip eden başka çalışmalar yapılmamış ve bu bilim dalı geleneksel ilimler arasında gelişemeyip kaybolmuştur.

2- Ez-zicü’l-mu’teberu’s-Senceri es Sultani. Eserin bir nüshası Vatikan

Sarayı’nda, diğer bir nüshası British Museum’da, bir ”seçmeler” nüshası, da

Tahran Sipehsalar medresesi kütüphanesinde bulunmaktadır. Ayrıca Süleymaniye Kütüphanesi’nde bizzat Hazini’nin Vecizü’z-zic adıyla yaptığı özetin bir nüshası vardır. Hazini, bu eserinde, gezegenlerin gözlenebilen ve hesaplanan durumlarını karşılaştırmış, aralarındaki ‘birbirine uymayan noktaları tesbit etmiştir:

Eserdeki tablolarda, 1130 yılı dolaylarında. Yıldızların gökyüzündeki konuları ile Merv şehrinin enlemi bulunmakta, ayrıca takvim bilgileri, mübarek günler, hükümdar ve peygamberlerle ilgili tarihler de yeralmaktadır.

3. Risale fi’l-Alat. Astronomi aletlerine dair bir risaledir.